İlk defa 1896 yılında Amerikan Botanikçi John William Harshberger tarafından ortaya atılan bir terimdir. Etnobotanik: İnsanların bitkilerle çok yönlü ilişkisini sistematik olarak araştıran disiplinler arası bilim dalıdır. Daha detaylı anlatım ile “bir yerde yaşayan halkın yakın çevresinde bulunan bitkilerden çeşitli gereksinimlerini karşılamak üzere yararlanma bilgisi ve o bitkiler üzerine etkileri ” olarak tanımlanabilir.
Etnobotanik, belli bir coğrafi bölgede yaşayan yöre halkı için öncelikle beslenme ve tıbbi, sonrasında sanayi bitkisi olarak her alanda kullanılmıştır. Botanikçiler, antropologlar, arkeologlar, farmakologlar, ormancılar, ziraatçılar vb. için insan-bitki ilişkilerini araştırma konusudur. Yazı icad edilmeden önce eski insanlar kullandıkları bitkileri mağara duvarlarına işlemişlerdir. Yazı icadından sonra elde edilen belgelerde bitkilerin yerel adlarını ve kullanım şekillerini, Antik çağlara ait çanak, çömlekler üzerinde ise insanların yetiştirdikleri bitkileri öğrenmekteyiz.
Bitkiler uygarlıklar için sembol olmuştur. Günümüzde ise bazı devletlerin bayraklarına sembol olmuş bitkiler görmekteyiz; Lübnan bayrağı-Sedir (Cedrus), Kanada bayrağı-Çınar(Platanus)… Bitkilerin daha önceden bilinmeyen özellikleri, farklı kullanım alanları etnobotanik bilimi sayesinde ortaya çıkmaktadır. Modern sağlık hizmetlerinin yanında alternatif sağlık hizmeti olarak geçmişte olduğu gibi günümüzde de tedavi amaçlı tıbbi bitkiler kullanılmaktadır. Günümüzde tedavi alanında kullanılan efedrin, essin, digitoksin, kinin, kokain, reserpin, salisin, senne antrakinonları gibi ilaç etken maddelerinin keşfini, çeşitli toplumlarda yapılmış olan etnobotanik araştırmalarına borçluyuz.
Etnik: Halk. Değişik coğrafi bölgelerde ortak toplumsal, kültürel, akrabalık ilişkileri ve ekonomik temelleri olan toplumlara ‘etnik grup’ denir.
Botanik: Bitki, ot veya otluk.
Etnobotanik ile uğraşan bilim insanlarına botanikçi, ekonomisini yapanlara herbalist, otacı veya aktar denilmektedir.
Etnobotanik çalışmalarda gelişmiş ülkeler: Hindistan, Çin, Nijerya, Kenya, Latin Amerika.
Ülkemizin zengin florası etnobotaniğin gelişmesinde önemli faktör olmuştur. Ülkemiz 174 familyaya ait 1251 cinse ve 12.000’den fazla tür ve alt türe sahiptir. Bunun yanı sıra 2891 endemik tür sayısı ile Avrupa’nın, çeşitlilik ve tür oranı açısından Orta Doğu’nun en zengin ülkesiyiz. Etnobotanik çalışmalarında, ülkemiz zengin çeşitliliğimiz ile kaynak oluşturmaktadır. Çeşitliliğin farkında olan araştırmacılar tarafından halen çalışmalar yapılmaktadır. Çalışmaların en çok yapıldığı bölge Karadeniz ve İç Anadolu bölgesidir.
Ülkemizde bitkilerin kullanım amaçları:
- Gıda ve baharat olarak,
- Çeşitli hastalıkların tedavisinde,
- Yazı icadından önce, mağara resimlerinde,
- Boyar madde olarak (kumaş,dokuma),
- Yakıt,
- Yapı malzemesi,
- Süs ve ev eşyası yapımında,
- Sabun yapımında,
- İnançsal olarak; tütsü ve nazara karşı korunmak amacıyla,
Ülkemiz etnobotanik kültüründe kullanılan bazı bitki örnekleri ve kullanım alanları:
Üzerlik otu (Peganum harmala): Evlere nazar için asılır, güzel koku versin diye yakılır.
Adi porsuk (Taxus baccata): Kolye ve tespih yapımında odunu kullanılır.
Akdeniz defnesi (Laurus nobilis): Meyveleri sabun yapımında kullanılır.
Kenevir (Cannabis sativa): Lif, drog ve yağ bitkisidir.
Baobab (Adansonia digitata): Bitki kabuklarından halat, kurumuş yapraklarından ilaç ve besin, tohumlarından yağ, meyve posasından C vitaminli içecek elde edilen bitkidir.
Akdut (Morus alba): Meyveleri besin maddesi, yaprakları ipek böceği yetiştiriciliğinde, odunu yakacak, köklerinden sarı boya elde edilen bitkidir.
Kanarya otu (Senecio): Hayvanları caydırıcı hatta öldürücü biyositler üreten bitkidir.
Ardıç (Juniperus): Ateşle yapılan temizliğin ve kutsallığın sembolüdür. Tütsü yapımında kullanılır.
KAYNAKLAR:
- http://kognozi.blogspot.com/2012/08/etnobotanik-hakknda-ksa-ksa.html .
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Etnobotanik.
- http://botanicaldimensions.org/what-is-ethnobotany/#/0/23.
- G. Kendir, A. Güvenç, Etnobotanik ve Türkiye’de Yapılmış Etnobotanik Çalışmalara Genel Bir Bakış, Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi Cilt 30 / Sayı 1 / Ocak 2010 / ss. 49-80.
