Soğukçeşme Sokağı: İstanbul’un Tarihi İzleri

İstanbul’un en eski sokaklarından biri olan ve dönemin alışılagelmiş sokaklarından çok farklı olan Soğukçeşme sokağı, adını sokakta bulunan III. Selim dönemine ait mermer bir çeşmeden alır. Bu yazımızda Ayasofya ile Topkapı Sarayı’nın Sûr-ı Sultani’sine yaslanmış 12 ahşap ev ile roma sarnıcına sahip Soğukçeşme Sokağı’nın geçmişten günümüze değişiminden bahsedeceğim.

• 

Soğukçeşme Sokağı

Ayasofya’dan Topkapı’ya doğru yürürken kendinizi Sultan Ahmet Çeşmesi’nde gölgeye kaçmış biraz olsun serinlemeye çalışan insanların arasında bulursunuz. Karşınızda Bab-ı Hümayun’un giriş noktasındaki kalabalık dikkatinizi çeker; solunuza bakacak olursanız Ayasofya’nın köşe başındaki anıtsal kapısı, yılların yükü altında eğilmiş basamaklarına rağmen tüm ihtişamı ile davetkâr bir şekilde beklemektedir. Kapının büyüsüne kapılırken hemen sağındaki ahşap cumbalı rengârenk yapılar dikkatinizi çekecektir… Sokağa adımınızı attığınızda farklı bir sokağa girdiğinizi bildiren Arnavut kaldırımları sokak boyunca size eşlik ederler.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Tarihi

Soğukçeşme Sokağı, etrafındaki anıtsal tarihi mekânlara rağmen kendisini her dönemde fark ettirebilmiştir. Ayasofya ile Topkapı duvarı arasına kurulmuş olan sokağın tarihi, belgelere göre 1800’lere kadar dayanıyor. Sokağa girdiğinizde oldukça dar olduğunu göreceksiniz, bu sebeple ahşap cumbalı evleri Sûr-ı Sultani’ye yaslanmış vaziyette inşa edilmişlerdir.

Sokağın günümüzdeki durumuna bakmadan önce geçmişini incelemek, değişimini görebilmek adına daha uygun olacağından sokağın ilk görüntülerini içeren gravüre bir göz atalım.

• 

Resim belgesi niteliğindeki bu eser İngiliz sanatçı Lewis’in 1836’da Londra’da basılmış olan renkli büyük albümündeki gravürdür. Topkapı Sarayı’nın önünden Ayasofya’nın doğu kapısını çalışan Lewis’in gravürüne Soğukçeşme Sokağı’nın girişini de işlemiştir. Bilinen en eski resim özelliğini taşıyan bu gravürde görüldüğü üzere ilk ev iki katlı ve üst kat pencereleri süslemeler taşıyor.

Ahşap cumbalı evlerin yıllar boyunca değişikliğe uğraşmış olduğunu fotoğraf belgelerinden görebilmekteyiz, 1960’lardan itibaren, 1986 yılına kadar, “harap ve hüzünlü” olarak bahsedilen durumunu değiştirebilmek amacıyla, tapu kayıtları ile fotoğrafın yaygınlaştığı Osmanlı döneminde kaydedilen görünümlerine ulaşılmış, 1860-1880’li yıllarda çekilmiş olan fotoğraflar ışığında restorasyonu Çelik Gülersoy imzası ile 1986 yılında tamamlanıyor.

• 

• 

• 

• 

Hukuki Durumu

Bakanlar Kurulu, ülkenin önemli plajlar, ormanlar ve tarih merkezleri gibi “stratejik kültürel menfaat noktalarını” tespit yetkisi içinde, Soğukçeşme Sokağı’nı da turizm merkezi ilân etmişti. Bu sebeple sokağın restorasyona ihtiyacı vardı. Restorasyonun yapıldığı 1985 dönemdeki imar mevzuatı ahşap inşaata izin vermemekle birlikte, o dönemde İstanbul’da ahşap malzeme ve eski el emeğini yetersiz bulmuşlardır.

Sokağın Restorasyonu

Sokağın restorasyon amacı, bulunduğu bölgenin tarihi ve kültürel dokusunun içerisinde sıhhileştirerek, turizme ve kültürel faaliyetlere yönelik yeni bir işlevsel kullanıma sahip olması istenmesidir. Sokağın turistik kullanıma açılması onaylanarak trafik düzeni dahil bir dizi karar ile çevre bütününün geliştirilmesi istenmiştir.

Restorasyondan önce kalan birkaç ahşap yapı mevcut hâli ile barınma koşulu hem de fiziksel koşulları itibari ile düşük seviyede varlıklarını sürdürmekteydi. Bir iki yapı dışında sokakta bulunan yapılar pitoresk ** Pitoresk Nedir? durumu, görünüşü bir tablo konusu olmaya değecek güzellikte olan (görünüm). ** ve tipik bir Osmanlı sokağı görünümünü verecek dokuya ve birliğe sahipti.

Bu bağlamda koruma ve geliştirme önerilerinde, bölgesel gözlemler ve sayısal veriler doğrultusunda turizme yönelik kullanım geliştirmelerine öncelik verilmiş; yeni evre bu oluşum üzerinde uygun çözümler aranmıştır.

Restorasyon öncesi

19. yüzyılda tipik olmayan sokak oluşumuna sahip Soğukçeşme Sokağı, belge niteliği taşıyan eski fotoğraf ve gravürlerde de görüldüğü üzere evlerin bir tarafı Topkapı duvarına yaslıyken ön cepheleri ise Ayasofya’ya bakan dizilime sahip. Sokak dar olduğundan cepheleri uzun derinlikleri ise az olacak şekilde konumlandırılmış.

İngiliz ressam Lewis’in 1830’lu yılların başına ait gravürü, sadece Bab-ı Hümayun yönündeki ilk yapının (Naziki Tekkesi) üstü kireç sıvalı bir Anadolu konutu karakterine sahip olduğu ve onun ardından gelen bütün evlerin bugünkü görünümlerine kavuşmuş olduklarını belgeliyor. Bu bütünlük 1940’lara kadar korunmuştur.

• 

1950’li yılların sonuna kadar sokağın eski nüfusu ikamet ederken; bu yıllardan sonra şehirdeki genel değişim Soğukçeşme Sokağı’na da yansıdı. Bu bozulma şu faktörlere dayanıyordu:

• Olağandışı nüfus artışı,
• Değişen kültür faktörü; tutarlı bir üslubu olan eski yapıların yerini, acele ile yapılmış demiri az çimentosu eksik üslupsuz ve çirkin binalar almaya başladı,
• Şehir yönetiminin bu değişime hazırlıklı olmamaları,

Bu faktörler Soğukçeşme Sokağı’nın 20 yıl içerisinde bozulmasına yol açarak ahşap yapıların yerine beton binaların oturtulmasına sebep olmuştur. Ahşap evlerin terk edilmesi üzerine bazıları çökmüş, bazıları ardiye olarak kullanılmış bazıları ise ağır yük taşıtlarının girip çıktığı tek katlı beton barakalara dönmüşlerdir.

Sokakta yer alan sarnıcın içerisi toprak ve molozla dolmuş durumdayken oto tamir atölyesi olarak kullanılmış. Sarnıç satın alınıp onarımdan geçtikten sonra 7metre derinliğe sahip olduğu görülmüştür.

Malzeme ve yapım tekniği

Soğukçeşme Sokağı yapılarının ana malzemesinin ahşap olmasına rağmen, tarihi esere uygun olmayan şekilde içeriden beton ve tuğla kullanılarak restore edilse de o dönemde başka çare bulamamışlardır.

Yapıların biçimlenmesi bölgenin tarihsel dokusunu göz önünde tutarak; boyut ve malzeme, kat kullanımları ve cephe gibi niteliklere bağlı olarak sürekliliği kopmayan modern fakat yumuşak mimari benimsenmiştir.

1985-1986 yılları arasında sokakta bulunan tüm yapılar yıkıldı. Yeni tasarımda mevcuttaki yapıların görünümleri esas alınarak inşa edildi. Yeni yapılar o zamanki yasaya uygun olarak tuğla dolgulu betonarme karkasın üzerine ahşap giydirilerek 19. yy. seyyahlarının anlattıklarına uygun pastel renklere boyanmıştır.

• 

• 

1985 yılına kadar oto tamirhanesi olarak kullanılan su sarnıcında biriken 7 metrelik toprak tabakası temizlenerek sarnıcın tabanı ortaya çıkarışmış duvar ve örtü sistemi ile pekiştirilerek yapının orijinal hali korunmuştur. Yalnızca kuzey duvarına bitişik şömine ilave edilmiş olan sarnıç yeni hali ile taverna olarak kullanıma açılmıştır.

Mobilya ve renkler

Evlerin oda dekorasyonlarında farklı renkler kullanılarak odalara bu renklerin isimleri verilmiş. Dekorasyonu 19. yy. İstanbul modasını taşımaktadır. Genellikle pastel tonların kullanıldığı kadife ve ipekten döşemeler kullanılmıştır. Sarnıçta kullanılan masif ahşap masa ve sandalyeler, demir avize ve şamdanlar ile orta çağ hissiyatını vermektedir.

• 

• 

• 

Sokağın günümüzdeki işlevi

1986 yılında restorasyonu tamamlanarak açılan Soğukçeşme Sokağı bugünkü mevcut durumu itibari ile 9 yapıdan meydana gelmekte. Pansiyon tipi otel, bir kitaplığı ve restoran haline gelmiş sarnıca sahiptir. Sokağın yokuşundan inen tarafta kalan arsada eskiden yıkılmak üzere olan 4 katlı konağın yerini 1994 yılında açılan otel ve bahçesinde bulunan kafe alır.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Restorasyon öncesine ve sonrasına ait çok daha detaylı bilgiye kaynaklardaki gazete ve proje arşivlerinden ulaşabilirsiniz. Soğukçeşme Sokağı’nın restorasyonu ve güncel kullanımı ile ilgili yorumlarınızı bekliyoruz, sağlıcakla kalın.

Kaynaklar

Gazete Arşivleri

• http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/587/001500173006.pdf?sequence=3
• http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/557/001500101006.pdf?sequence=3
• http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/6079/001582472010.pdf?sequence=1
• http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/636/001500167006.pdf?sequence=3&isAllowed=y

Müze Arşivleri

• https://www.royalacademy.org.uk/art-artists/name/john-frederick-lewis-ra

On-line Ansiklopedi

• https://tr.wikipedia.org/wiki/So%C4%9Fuk%C3%A7e%C5%9Fme_Soka%C4%9F%C4%B1

Proje Arşivleri

• http://www.yapi.com.tr/Uploads/HaberMedya/20002006/haberler%5Chaber_dosyalari%5Cnezih_eldem%5Ccevre_1.pdf